หลักเพื่อความพ้นทุกข์

บทความนี้เป็นบทสรุปสิ่งที่จำเป็นต้องรู้จริง ๆ เพื่อความดับทุกข์ในมุมมองของพุทธศาสนา จุดประสงค์หลักของการเขียนบทนี้คือเพื่อต้องการจะหาธรรมะกำมือเดียวที่ควรรู้จริง ๆ ความพยายามนี้มีการริเริ่มมาตั้งแต่อดีต การเกิดขึ้นของพระอภิธรรมอาจจะมีวัตถุประสงค์แรกเริ่มที่จะสรุปเนื้อหาส่วนสำคัญที่กระจัดกระจายรวมไว้ในที่เดียว แต่ผลที่ได้กลับมากมายซับซ้อนจนไม่อาจเรียกว่าธรรมะกำมือเดียว

คัมภีร์วิสุทธิมรรคก็มีลักษณะคล้ายกัน คือเป็นการสรุปเนื้อหาสำคัญของพุทธศาสนาไว้ในที่เดียว แนวการนำเสนอของวิสุทธิมรรคจะแบ่งเป็นสามภาคตามหลักไตรสิกขาคือ ศีล สมาธิ และปัญญา อิทธิพลของวิสุทธิมรรคต่อขนบเถรวาทเห็นได้ชัดเจนทั้งด้านปริยัติและปฏิบัติ แต่เนื้อหาในคัมภีร์นี้ก็มากอยู่ดี เหมาะกับผู้เรียนในสถานศึกษามากกว่าผู้ถือปฏิบัติเพียงเพื่อจะพ้นทุกข์ เพราะมีเนื้อหามากมายที่ไม่จำเป็นต้องรู้และหลายส่วนก็ตั้งอยู่บนทัศนคติที่ล้าสมัย

ใกล้เคียงกับวิสุทธิมรรคคือหนังสือพุทธธรรมของป. อ. ปยุตฺโต ที่มีเนื้อหาทันสมัยกว่ามาก พุทธธรรมไม่ได้เดินตามโมเดลไตรสิกขาของวิสุทธิมรรค แต่มีรูปแบบเฉพาะ โดยฉบับพิมพ์ล่าสุดแบ่งเนื้อหาออกเป็นสามภาคคือ (1) มัชเฌนธรรมเทศนา อธิบายว่าชีวิตคืออะไรจนถึงควรให้เป็นอย่างไร อาจจะมองว่านี่เป็นภาคทฤษฎี มีเนื้อหาประมาณ 500 หน้า (2) มัชฌิมาปฏิปทา อธิบายว่าชีวิตควรเป็นอยู่อย่างไร เป็นคำอธิบายเกี่ยวกับการปฏิบัติ ซึ่งมีไตรสิกขารวมอยู่ด้วย ส่วนนี้มีเนื้อหาประมาณ 400 หน้า และ (3) อารยธรรมวิถี เป็นเหมือนภาคผนวกที่รวมบทความประกอบต่าง ๆ มีเนื้อหาประมาณ 250 หน้า¹

แม้พุทธธรรมจะเป็นงานคุณภาพ (ถือว่าอยู่ในระดับเดียวกับวิสุทธิมรรค โดยบางตอน มีที่ว่าด้วยปฏิจจสมุปบาทเป็นต้น อธิบายได้ร่วมสมัยและชัดเจนกว่า) แต่ก็มากอยู่ดี ธรรมะกำมือเดียวไม่ควรจะใช้คำอธิบายเป็น 1,000 หน้ากระดาษ ฉะนั้นพุทธธรรมจึงจัดอยู่ในประเภทหนังสืออ้างอิงสำหรับค้นคว้า มากกว่าจะเป็นหัวใจจริง ๆ ที่ควรรู้

ผู้ที่เสนอผลงานใกล้เคียงที่จะเรียกว่าธรรมะกำมือเดียวคือท่านพุทธทาสภิกขุ ดังที่ปรากฏใน พหุลานุสาสนี² สรุปธรรมะที่สอนมากที่สุด (คือเรื่องขันธ์กับไตรลักษณ์) มุมมองของท่านพุทธทาสนับว่าตรงตามประวัติศาสตร์ เพราะเรื่องขันธ์มีการพูดถึงตั้งแต่เทศนาครั้งแรก (ธัมมจักกัปปวัตนสูตร) และในเทศนาครั้งที่สองที่ทำให้เกิดพระอรหันต์ชุดแรก (อนัตตลักขณสูตร) ใจความหลักก็คือเรื่องขันธ์กับไตรลักษณ์นี่เอง

แต่สิ่งที่ขาดไปในพหุลานุสาสนีคือแนวทางปฏิบัติ เป็นการเน้นแต่ภาคทฤษฎีนั่นเอง เราอาจจะรู้ว่าขันธ์ทั้งหลายไม่เที่ยง เป็นทุกข์ มิใช่ตัวใช่ตน แต่ก็ยังดำเนินชีวิตอย่างประมาทและไม่มีความสุข ความจริงท่านพุทธทาสท่านสอนเรื่องการปฏิบัติไว้พอสมควร (มักเรียกว่าการเห็นธรรมะ 9 ตา³) และถ้าจะศึกษางานของท่านให้ทั่วถึงก็ต้องอ่านหนังสือชุดธรรมโฆษณ์ กลายเป็นว่าสิ่งที่ต้องเรียนรู้กลับมากที่สุด

สิ่งที่ต้องรู้ = สิ่งที่ต้องปฏิบัติ

ต่อไปจะขอนำเสนอแนวคิดของผู้เขียน จากผลงานต่าง ๆ ที่กล่าวมาข้างต้น จะเห็นว่าเนื้อหามักจะแยกออกเป็นสองส่วน คือ ส่วนที่ควรรู้ (ภาคทฤษฎี) กับส่วนที่ควรปฏิบัติ (ภาคปฏิบัติ) เป็นธรรมดาที่ส่วนทฤษฎีมักจะมากเกินความจำเป็น หรือเป็นนามธรรมเกินไปจนนำมาทำจริง ๆ ไม่ได้ เพื่อทำให้ธรรมะกำมือเดียวอยู่ในกำมือจริง ๆ เราจะต้องเลือกรู้สิ่งที่สำคัญที่สุด และความรู้นี้จะต้องใช้ในการปฏิบัติเท่านั้น (ไม่ควรมีประเภท “รู้ไว้ใช่ว่าใส่บ่าแบกหาม”)

ที่ว่าอะไรสำคัญที่สุดนั้นเป็นปัญหาเรื่องมุมมอง แต่ละคนก็มีสิ่งในใจกันคนละอย่าง ถ้าจะให้เลือกอย่างใดอย่างหนึ่งผลที่ได้ก็มีหลากหลาย ถ้าให้ท่านพุทธทาสภิกขุเลือกเพียงข้อเดียวมาสอน ท่านจะบอกว่า sabbe dhammā nālaṃ abhinivesāya⁴ (All things are not suitable for adherence) อันนี้ก็ถูกในมุมของท่าน แต่การนำมาปฏิบัติจริง ๆ นั้นไม่ได้ง่ายเหมือนการพูดเพียงสั้น ๆ เอาเข้าจริงก็ต้องมีคำอธิบายเพิ่มเติมอีกมากมาย

ในมุมมองของผู้เขียนสิ่งที่ต้องรู้ก็คือสิ่งที่ต้องปฏิบัตินั่นเอง ถ้าเราจะเลือกแนวทางการปฏิบัติที่สำคัญที่สุดในพุทธศาสนาคงจะหนีไม่พ้นเรื่อง ไตรสิกขา ดังนั้นผู้เขียนขอสรุปง่าย ๆ ตรงนี้ว่า ไตรสิกขาคือหลักที่สำคัญที่สุดของพุทธศาสนา เป็นสิ่งที่ควรรู้ที่สุด และเมื่อปฏิบัติตามจะนำไปสู่ความพ้นทุกข์แน่นอน

ไตรสิกขา คือ หลักสำคัญที่สุดของพุทธศาสนา

ศีลสมาธิปัญญาสัมพันธ์ซึ่งกันและกัน

เรื่องไตรสิกขาหรือ ศีล สมาธิ ปัญญานี้ผู้เขียนได้เขียนอธิบายไว้แล้วใน “Buddhism as a Model of Self-Development” ขอให้ผู้สนใจรายละเอียดอ่านจากที่นั่น ในที่นี้จะนำเสนอเพียงส่วนสำคัญ

มีหลายคนคิดว่าศีล สมาธิ ปัญญาจะต้องเจริญเป็นลำดับไปจึงจะนำไปสู่ความหลุดพ้น⁵ อันนี้เป็นความเชื่อที่ผิด ไม่เกิดประโยชน์ และทำไม่ได้จริง ไม่มีใครจะทำสมาธิให้สมบูรณ์โดยการทำศีลให้สมบูรณ์ก่อน และปัญญาไม่ใช่ผลผลิตสุดท้ายของสมาธิที่สมบูรณ์ ความเชื่ออย่างนี้ทำให้คำสอนของพุทธศาสนาเป็นหมัน เพราะคนจะคิดว่ายากเกินไปจนทำไม่ได้ คนจึงมักจะติดอยู่แค่ทำทาน หรือรักษาศีลตามโอกาส แล้วก็ปล่อยให้สมาธิกับปัญญาพัฒนาในชาติต่อ ๆ ไป

ความสัมพันธ์ที่ถูกต้องของศีล สมาธิ ปัญญาคือทั้งสามส่วนต้องโยงถึงกันหมด (ดู Triangular model of the threefold training ในบทความดังกล่าว) หมายความว่า ปัญญาต้องอาศัยทั้งศีลและสมาธิจึงจะเจริญได้ ในทำนองเดียวกัน ศีลก็ต้องอาศัยทั้งสมาธิและปัญญา สมาธิเองก็ต้องอาศัยทั้งศีลและปัญญาจึงจะพัฒนาได้ เขียนเป็นรูปง่าย ๆ ได้ดังนี้

   ปัญญา
  /    \
 /      \
ศีล --- สมาธิ

ปัญญาคือการคิดอย่างมีเหตุผล

ถ้าจะว่ากันโดยละเอียด คำอธิบายเรื่องปัญญานั้นมีมากเพราะปัญญาเป็นเหตุสำคัญในการหลุดพ้น จึงมีเนื้อหาในทางทฤษฎีมาก เหตุที่จะทำให้เกิดปัญญาก็มีคำอธิบายหลากหลาย มีผู้ปฏิบัติจำนวนไม่น้อยที่ยังเชื่อว่าปัญญาเป็นสิ่งที่ไกลเกินเอื้อม ต้องอาศัยการรักษาศีลอย่างเคร่งครัดและการเจริญสมาธิอย่างเอาเป็นเอาตายปัญญาจึงจะเกิดได้ ผู้ที่เชื่ออย่างนี้มักปฏิบัติไม่ถึงไหน

ที่ถูกต้องคือ ปัญญาเป็นสิ่งที่เราต้องนำมาใช้ ไม่ใช่เป็นสิ่งที่จะรอให้เกิดขึ้น และเนื่องจากปัญญาเป็นกิจกรรมทางใจ การใช้ปัญญาจึงต้องเกิดขึ้นก่อนในกระบวนการของไตรสิกขา ทุกอย่างเริ่มที่ความคิด คือเราต้องเริ่มจากการมีเหตุผลง่าย ๆ (เช่น ชีวิตที่เป็นสุขย่อมดีกว่าชีวิตที่เป็นทุกข์) เพื่อทำให้เราพัฒนาด้านศีล (เช่น มีการควบคุมตัวเองที่เหมาะสม) ร่วมกับการพัฒนาด้านสมาธิ (เช่น การมีสติควบคุมอารมณ์และจิตใจ) เมื่อเครื่องยนต์แห่งไตรสิกขาทำงาน มันก็จะผลักดันให้ทุกด้านพัฒนาไปในทิศทางที่ดีขึ้น กล่าวคือ ใช้เหตุผลได้ดีขึ้น (ปัญญา) ควบคุมกายวาจาได้มากขึ้น (ศีล) และมีความสงบควบคุมจิตใจได้ดีขึ้น (สมาธิ)

สรุปง่าย ๆ คือ แม้ว่าคำอธิบายของปัญญาจะมีความพิศดารเพียงใด จุดเริ่มต้นอยู่ที่การคิดอย่างมีเหตุผล ถ้าปราศจากการใช้เหตุผลที่ดี การเริ่มต้นที่ถูกต้องย่อมเกิดขึ้นไม่ได้ แต่ถ้าเป็นการเริ่มด้วยปัญญาที่แท้ กระบวนการการพัฒนาจะนำไปสู่ความพ้นทุกข์ในที่สุด

แล้วอย่างไรจึงเรียกว่าการคิดอย่างมีเหตุผล อันนี้ผู้เขียนได้สรุปคร่าว ๆ ไว้ใน “การคิดอย่างมีเหตุผล” รวมทั้ง “ข้อผิดพลาดที่พบบ่อยในการใช้เหตุผล” อย่าดูแคลนว่าเป็นแนวคิดตะวันตกเพราะความมีเหตุผลไม่มีฝ่าย (การสรุปว่าฝนตกเมื่อเห็นถนนเปียกนั้นอย่างไรก็ผิดไม่ว่าท่านจะอยู่ในวัฒนธรรมใด) ที่สรุปไว้ถือว่าเก็บรวบใจความสำคัญไว้ให้สั้นที่สุด ส่วนผู้ที่สนใจเนื้อหาแบบพุทธควรจะอ่าน “วิธิคิดแบบโยนิโสมนสิการ” ในหนังสือพุทธธรรมประกอบด้วย⁶

ศีลคือการป้องกันอกุศลมูล

การสอนศีลธรรมนั้นยากเพราะเรื่องแบบนี้ถ้าสอนให้ตายตัว (แบบกฎหมาย) ก็ต้องอธิบายกันมาก โอกาสที่จะขัดแย้งโต้เถียงกันก็มีมากเพราะเห็นไม่ตรงกัน ในเรื่องบางเรื่องเส้นแบ่งระหว่าง “ผิด” กับ “ถูก” ก็บางมาก และ “ผิด” ในสถานการณ์หนึ่งกลับเป็น “ถูก” ของอีกสถานการณ์หนึ่ง (ที่แย่กว่านั้นคือ “ผิด” เมื่อคนหนึ่งทำแต่กลับ “ถูก” เมื่ออีกคนหนึ่งทำ) การสอนศีลธรรมแบบนี้จะไม่มีจุดสิ้นสุด

แล้วอย่างไรจึงเรียกว่า ประพฤติดี ข้อสรุปแบบพุทธที่ดูเป็นสากลที่สุดคือ การกระทำใดที่ทำโดยปราศจากความโลภ ความโกรธ และความหลง(งมงายอย่างไร้เหตุผล) เรียกได้ว่าเป็นการทำดี⁷ อย่างนี้ไม่มีปัญหาต้องเถียงกัน แต่ถ้าว่ากันตามนิยามทุกคนล้วนมีโลภโกรธหลงกันทั้งสิ้นยกเว้นพระอรหันต์ เรื่องนี้จึงเป็นเรื่องของระดับ (degree) ไม่ใช่การแบ่งขาดว่าทำอย่างนี้แล้ว “ดี” ทำอย่างนั้นแล้ว “ไม่ดี” การกระทำของบุคคลจึงมี “ดีกว่า” กับ “แย่กว่า” ถ้าเราทำด้วยโลภโกรธหลงที่รุนแรงก็เรียกว่า “แย่กว่า” คนที่ทำด้วยโลภโกรธหลงที่เบาบางกว่า

ดังนั้นจึงสรุปได้ว่า ศีลคือการป้องกันอกุศลมูลคือโลภโกรธหลงมิให้เกิดขึ้น (มากที่สุดเท่าที่จะทำได้) กล่าวอีกนัยหนึ่ง ศีลวัดได้ด้วยอำนาจของการยับยั้งชั่งใจ การใช้เหตุผลที่ดีมีส่วนช่วยเรื่องนี้ได้มาก (เช่น เมื่อคิดถึงผลที่จะตามมา เราก็จะระมัดระวังมากขึ้น) แต่ปัญหาใหญ่อยู่ที่การสั่งสมอุปนิสัยที่ส่งเสริมอกุศลมูลกันมาตั้งแต่เด็ก (ปัจจุบันดูเหมือนจะรุนแรงขึ้นเพราะสื่อต่าง ๆ เจริญขึ้นมาก) ในส่วนนี้แก้ได้ด้วยการปลูกฝังนิสัยใหม่ และการฝึกสมาธิทุกวันคือวิธีหนึ่งที่ดีที่สุด จะเห็นได้ว่าในทางปฏิบัติ ศีล สมาธิ และปัญญาเป็นการฝึกที่แยกจากกันไม่ได้

สมาธิคือการมีสติในชีวิตประจำวัน

เมื่อพูดถึงสมาธิ ชาวพุทธก็มีจินตนาการกันไปต่าง ๆ นานา คนที่ไม่ใช่ชาวพุทธก็มีความเข้าใจไปอีกแบบหนึ่ง การสอนเรื่องสมาธิกลายเป็นเรื่องยากในสังคมพุทธเพราะเรามักจะทำให้มันยากและมักจะโยงสมาธิเข้ากับปาฏิหาริย์ทางใจต่าง ๆ เรื่องนี้ทำให้ง่ายก็ได้โดยไม่เสียความเป็นพุทธเลย คือเราต้องล้างความเชื่อเก่า ๆ เกี่ยวกับสมาธิออกก่อน แล้วเริ่มฝึกจากศูนย์ (หมายถึง zero-belief)

หัวใจของการฝึกสมาธิอยู่ที่การมีสติในชีวิตประจำวัน และการฝึกจะต้องผนวกเข้ากับกิจวัตรประจำวัน เรียกว่าเป็นการสร้างอุปนิสัยที่จะต้องทำกันทั้งชีวิต นี่คือสมาธิที่ถูกต้อง ไม่ใช่การไปเที่ยวตากอากาศเพื่อเข้าคอร์สปีละครั้งสองครั้ง เรื่องการฝึกสมาธินี้ได้อธิบายไว้แล้วสั้น ๆ ที่ “หลักสำคัญในการฝึกสมาธิ” โปรดอ่านจากที่นั่น

ทำไมสมาธิต้องฝึกทุกวัน? เหตุผลหลักคืออุปนิสัยและความคุ้นชินด้านไม่ดีที่เราสั่งสมมา จะใช้ปัญญาอย่างเดียวแก้ไม่ได้ เพราะบางครั้งทั้ง ๆ ที่รู้ว่าทำอย่างนั้น ๆ ไม่ดี นำทุกข์มาให้ เราก็อดทำไม่ได้ นี่เป็นธรรมชาติของมนุษย์เป็น ทางแก้ที่ตรงจุดคือการสร้างอุปนิสัยใหม่ซึ่งต้องใช้เวลาและความพยายามที่จะควบคุมจิตใจ และนั่นเป็นงานโดยตรงของสมาธิ (ไม่ใช่เอาไว้หาเลขหาเบอร์ อ่านใจคนหรือช่วยให้เหาะเหินเดินบนน้ำ)

หลักเพื่อนำไปสู่ความพ้นทุกข์

1. มีปัญญา คือ ใช้การคิดอย่างมีเหตุผล
2. รักษาศีล คือ เว้นการกระทำที่มาจากความโลภ ความโกรธ และความหลง
3. ฝึกสมาธิ คือ ฝึกการมีสติทุกวันจนเป็นนิสัย

ความพ้นทุกข์คือการมีสุขภาพสมบูรณ์รอบด้าน

คำสุดท้ายที่ต้องอธิบายคือ ความพ้นทุกข์ คำนี้ไม่ใช่เป้าหมายหรือความคาดหวังจากการปฏิบัติ แต่เป็นผลจากการเจริญไตรสิกขา แม้เราจะคาดหวังหรือไม่ก็ตาม เมื่อศีลสมาธิปัญญาทำหน้าที่ประสานและเหนี่ยวนำกันจนได้ผลที่ดีขึ้น ๆ ความทุกข์ของผู้ปฏิบัติก็จะลดลง ๆ จนถึงจุดที่เรียกว่า “พ้น” คือเรียกว่าไม่ว่าความทุกข์ในอนาคตจะเกิดขึ้นอีกเท่าใด ก็ไม่มีผลต่อจิตใจ (ไม่ได้แปลว่าความทุกข์หมดไป เพราะทุกข์ทางกาย หรือทางสังคม อย่างไรก็ยังมีอยู่)

ความพ้นทุกข์นี้ตรงตามภาษาอังกฤษว่า wholesomeness หรือ wholly-healthiness เป็นความมีสุขภาพที่สมบูรณ์ หรือดีที่สุดที่อัตภาพจะมีได้ เมื่อเราพัฒนาศีลสมาธิปัญญา เราจะเป็นคนมีสุขภาพกายดี เพราะความเหตุผลทำให้เรากินของที่มีประโยชน์ต่อร่างกาย และหมั่นดูแลสุขภาพให้ดี รวมทั้งหลีกเลี่ยงการดำเนินชีวิตที่เสี่ยงต่อปัญหาสุขภาพ ศีลทำให้เรามีสุขภาพทางสังคมที่ดี เพราะเราสามารถอยู่ร่วมกับคนอื่น ๆ ได้อย่างผาสุก และสมาธิทำให้สุขภาพจิตเราดี เมื่อทั้งหมดดีจึงเรียกว่ามีสุขภาพสมบูรณ์รอบด้าน

สรุป

การศึกษาหลักพุทธศาสนาที่สำคัญที่สุด เราไม่ต้องรู้จัก ธาตุ ขันธ์ อายตนะ ไตรลักษณ์ ปฏิจจสมุปบาท หรือแม้แต่กระทั่งอริยสัจ หลักเพื่อความพ้นทุกข์จริง ๆ มีไม่มาก ใช้เวลาเรียนรู้ไม่นาน แต่ใช้เวลาทำตลอดชีวิต สำหรับผู้ที่ต้องการทางตรง ไม่อยากปวดหัวกับเรื่องมากมาย จับไว้เพียงเท่าที่กล่าวมาเป็นพอ และไม่ต้องกลัวว่าคนอื่นจะมองว่าไม่เป็น “พุทธ” เพียงพอ ถ้าความเป็น “พุทธ” ที่ว่าเป็นภาระก็ปล่อยวางมันไป แต่สิ่งที่เราได้แน่นอนคือความพ้นทุกข์

เชิงอรรถ